نگاهی به حکومت امام مهدی (عج) در قرآن

قرآن کریم، کتابی است جامع که از افق روشن و بلندای معرفت به تاریخ نگاه دو سویه دارد: از یک سو به نقل و نقد گذشته های خاموش آدمی می نگرد و بعضی از زمامداران و مصلحان وبیدارگران ادوار مختلف تاریخ را معرفی می کند و از سوی دیگر به افق های آینده می نگرد و آنرا به گذشته پیوند می زند تا جوامع انسانی از معبرهای تاریک تاریخ بگذرند و به آینده ایروشن چشم امید بدوزند و آن را چون گذشته های دور بشریّت تاریک نبینند. بدین منظور وبه منظور تثبیت و توسعه عدالت جهانی، بزرگ مصلح جوامع بشری را معرفی می کند و همه انسانها را به وجود مبارک آن منجی موعود یعنی حضرت بقیه الله امام زمان(عج) نوید می دهد و از قیام بی مانند و خصایص دولت کریمه اش سخن می گوید. آیات مختلفی این وظیفه مهم را به عهده دارند که تنها به برخی از آنها می پردازیم.

1- آیه استخلاف

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنقَبْلِهِمْ وَلَیمَکِّنَنَّ لَهمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لاَیُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ. (نور: 55)

خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده می دهد که حتماًآنان را حکمران روی زمین خواهد کرد. همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین رابخشید و دین و آیین را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان رابه امنیّت و آرامش مبدّل می کند، آن چنانکه تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک مننخواهند ساخت و کسانی که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقانند. 

تفسیر آیه: در تفسیر و تبیین آیه هرچند به اختصار یادآوری چند نکته ضروری است:

1- استخلاف یک سنت الهی: استخلاف عبارت است از: جانشینی افراد شایسته و حکومتآنان در زمین، و این سنت تغییرناپذیر و ثابت الهی است. بدین معنی که خداوند با استخلافصالحان و مؤمنان، کافران و فاسقان امتی را بعد از دعوت به اصلاح و هدایت و ایمان و انکار آنهاهلاک می کند و از میان می برد و مؤمنان را نجات می دهد تا جانشین اقوام گذشته باشند و وارثزمین گردند و جامعه شایسته ای را تشکیل دهند و این سنت در طول تاریخ جاری بوده است. چنانکه خداوند بنی اسرائیل را پس از هلاکت فرعونیان، وارث حکومت آن سرزمین نمود.

2- مفهوم تمکین: تمکین عبارت است از استوار و تثبیت یک چیز در مکان معین و اینکنایه از ثبات و تزلزل ناپذیری آن است به گونه ای که بتواند نقش خود را بدون مانع ایفا کند. پس تمکین دین یعنی در جامعه دینی به تعالیم آن عمل شود. و چنان ثبات و استقرار یابد کههیچ قدرتی نتواند از آن جلوگیری کند و اصول و معارفش مورد اعتقاد و عمل همگان باشد. 1

3- ویژگیهای حکومت صالحان: با نظر به مجموع آیه شریفه روشن می شود که خداوندمتعال به گروهی از مسلمانان که دارای «ایمان» و «عمل صالح» هستند، چند نوید می دهد:

الف. حکومت الهی (لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ).

ب. نشر آیین حق به طور اساسی و ریشه دار در همه جا (وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ).

ج. استقرار سلامت و امنیت همه جانبه و از بین رفتن اضطراب و نا امنی (وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِخَوْفِهِمْ اَمْناً)

با استفاده از ترجمه المیزان، ج 15، ص 210  211-

د. هدف نهایی این حکومت، ریشه دار شدن عدل و گسترش حق و استحکام پایه های عبودیّتو پرستش خداوند متعال و محو همه مظاهر شرک و ریاست (یعْبُدُونَنی لا یشْرِکُونَ بی شیئاً)

با دقت در بافت ادبی و بلاغی آیه و روایاتی که در این باره صادر شده1 می توان گفت که این آیه در مورد امام زمان و یاران اوست و همراه است با نوعی پیشگویی و پیش تصویری ازاستقرار حکومت الهی حضرت مهدی(عج). علامه طباطبایی می نویسد:

«آنچه از همه مطالب برآمد این است که خدای سبحان به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهند، وعده می دهد که به زودی جامعه ای برایشان پدید می آورد که جامعه به تمام معنا صالح باشد و از لکّه ننگ کفر و نفاق و فسق و فساد پاک باشد زمین را ارث بَرَد و درعقاید افراد آن و اعمالشان جز دین حق چیزی حاکم نباشد، ایمن زندگی کنند، ترسی ازدشمن داخلی یا خارجی نداشته باشند و از کید نیرنگ بازان و ظلم ستمگران و زورگویی آزادباشند. و این مجتمع طیب و طاهر با صفاتی که از فضیلت و قداست دارد هنوز تاکنون در دنیاتشکیل نشده، و دنیا از روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث به رسالت گشته تاکنون، چنین جامعه ای به خود ندیده، ناگزیر اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار مهدی موعود(عج) خواهد بود. چون اخبارمتواتر و یقین آوری که از رسول خدا صلی الله علیه و آله مبعوث به رسالت گشته تاکنون، چنین جامعه ای به خود ندیده، ناگزیر اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار مهدی موعود(عج) خواهد بود. چون اخبارمتواتر و یقین آوری که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه اهل بیت علیهم السلام در خصوصیات آن جناب وارد شده از پیدایش چنین جامعه ای خبر می دهد،

2 عیاشی به سند خود از امام سجاد علیه السلام روایت کرده که وقتی این آیه را تلاوت کرد، فرمود:

همْ وَاللّه شیعَتُنا اَهْلَ الْبیْتِ علیهم السلام یفْعَلُ ذلِکَ بِهِمْ عَلی یدَیْ رَجُلٍ مِنّا وَ هُوَ مَهْدیٌّ هذِهِ الاُْمّة وَهُوَ الَّذی قالَ رَسُولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لَوْ لَمْ یَبْقِ مِنَ الدُّنیا اِلاّ یومٌ لَطَوَّلَ اللّهُ ذلِکَ الْیَومَ حَتّی یأتِی رَجلٌمِنْ عتْرَتی اسمُهُ اسمی یَمْلاَءُ الاَْرْضَ عدْلاً وَ قسْطاً کَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً. 3

به خدا سوگند ایشان شیعیان ما اهل بیتند که خداوند این وعده خود را در حق ایشان به وسیله مردی از ما انجام می دهد و او مهدی این امت است و او کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره اشفرمود: اگر از دنیا نماند مگر یک روز، خدا آن روز را طولانی می کند تا مردی از عترتم قیامکند، که نامش نام من است، زمین را پر از عدل و داد کند آن چنان که پر از ظلم و جور شده باشد.

پس با نظر دقیق در دلالت آیه به ضمیمه روایات صادره از اهل بیت علیه السلام به صراحت می توان گفت که این آیه مربوط به قیام مهدی(عج) است چنانکه علامه طباطبایی قدس سره می گوید:

حق مطلب این است که اگر واقعاً بخواهیم حق معنای آیه را به آن بدهیم (و همه تعصّبات راکنار بگذاریم) آیه شریفه جز با اجتماعی که به وسیله ظهور مهدی علیه السلام به زودی منعقد می شود، قابل انطباق با هیچ مجتمعی نیست. 4

ترجمه المیزان، ج 15، ص 210  211، تفسیر نمونه، ج 14، ص 528  532، با دخل و تصرف اندک.

ترجمه المیزان، ج 15، ص 215-

المیزان، ج 15، ص 158  159-

ترجمه المیزان، ج 15، ص 217-

2. آیه غیب

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصلاةَ وَممَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ. (بقره: 3)

آنانکه به غیب ایمان می آورند و نماز را بر پا می دارند و از آنچه به ایشان روزی داده ایم انفاق می کنند.

پدیده های جهان بر دو نوع است: یکی محسوس یعنی آنچه که انسان می بیند و به طورکُلّی احساس می کند. چون عالم طبیعت، خورشید و ماه و زمین و آسمان که قرآن کریم، ازآن به «شهادت» تعبیر می کند.

دوم  وجود نامحسوس، که در منطق قرآن «غیب» نامیده می شود. غیب در مقابل شهادتاست و به هر چیزی گفته می شود که از حواسّ ظاهری انسان مخفی باشد. وجود خداوندمتعال، وحی، ملائکه، لوح محفوظ عرش و کرسی از این مقوله است. 1 در برخی از روایاتاسلامی ایمان به غیبت امام عصر(عج) و اقرار به وجود و حیات او از نشانه های تقوا وخداپروایی شمرده شده است. چنانکه ابن کثیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که در تفسیر آیه«اَلَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ» فرمود:

مَن اَقَرَّ بِقیامِ الْقائِمِ علیه السلام اَنّه حَقٌ. 2

شخص متّقی کسی است که به قیام قائم علیه السلام اقرار کند و آن را حق بداند.

این نوع تفسیر و برداشت از باب تطبیق کلی بر مصداق بارز آن است3 پس، از انضمام این حدیث به آیه مذکور، برمی آید که یکی از صفات افراد با تقوا و ایمان مدار داشتن علم یقینی واطمینان کامل به وجود امام زمان(عج) است و کسی که در وجود آن حضرت به تردید افتد یااصلاً وجود او را به عنوان امام غایب باور نداشته باشد، مؤمن کامل نیست. نقل و پذیرش این تفسیر روایی به منابع و متون شیعی اختصاص ندارد، بلکه در متون تفسیری برخی از برادران اهل سنت نیز آمده است.

همانند حافظ قندوزی حنفی که در کتاب «ینابیع المودّة» به آن متعرض شده است. افزونبر آن، روایت ذیل نیز در تفسیر این آیه وارد شده است.

یحیی بن ابی القاسم می گوید: من تفسیر این آیه را از امام صادق علیه السلام پرسیدم حضرت فرمود:

مقصود از «متّقین» در این آیه، شیعیان علی علیه السلام هستند و مقصود از «غیب» حجّت غایب ماست. دلیل این معنا، آیه «انتظار» است که می گوید: «فَقُلْ اِنَّمَا الْغَیْبُ لِلّه فَانْتَظِرُوا اِنّی مَعَکُمْ مِنَالْمُنْتَظرینَ»4 پس بگو غیب از آن خداست، شما در انتظار باشید که من هم با شما در انتظارم.

در این آیه مقوله «غیبت » و «انتظار» یکجا مطرح شده و امام صادق علیه السلام آن را در ارتباط باحجت غایب می آورد و گویا درصدد تفهیم این معناست که یکی از صفات شیعیان تقوامدار، منتظر ماندن در عصر غیبت امام غایب است و غیبت یک امر الهی است.

المیزان، ج 1، ص 46؛ آشنایی با قرآن، مرتضی مطهری، ص 65  67-

تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 31، علی بن جمعه حویزی.

ترجمه المیزان، ج 8، ص 46-

بحارالانوار، ج 51 ، ص 53 به نقل از کمال الدین، شیخ صدوق.

3. وراثت صالحان

وَلَقدْ کتَبْنَا فی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَن الْأَرْض یرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ إِنَّ فِی هذَا لَبَلاَغاً لِقَوْمٍعَابِدِینَ. (انبیاء: 105  106)

در «زبور» بعد از ذکر (تورات) نوشتیم «بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهندشد. در این، ابلاغ روشنی است برای جمعیّت عبادت کنندگان.

«زبور» به کتاب حضرت داود علیه السلام اطلاق می گردد و آن مجموعه ای از مناجاتها و اندرزهایآن حضرت است.

پیام مهم آیه این است که حکومت حضرت داوود با اینکه محدود به منطقه خاصّی بود وقلمرو آن چندان وسیع نبود ولی در زبور به او بشارت داده شد که یک حکومت فراگیر جهانیبر پایه آزادی و امنیّت و عدالت در انتظار جهانیان خواهد بود. یعنی هنگامی که مردمشایستگی کافی پیدا کنند، و مصداق «عبادی الصالحون» گردند، وارث همه میراث ها و مواهبزمین خواهند شد؛ هم وارث حکومت مادّی و هم حکومت معنوی. 1

در پاره ای از روایات اهل بیت علیه السلام که در تفسیر آیه فوق آمده تعبیرات روشن تر و صریح تری در این زمینه دیده می شود. از جمله: از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:

هم اصحاب المهدی فی آخر الزمان. 2

اینها همان یاران مهدی علیه السلام در آخر زمان خواهند بود.

4- آیه سبقت

وَلِکلٍّ وِجهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللّهَ علَی کلِّشَیْءٍ قَدِیرٌ. (بقره: 148)

هر گروهی جهتی دارد که بدان روی می آورد. در کارهای خیر بر یکدیگر سبقت گیرید و هرکجا باشید خداوند همه شما را گرد می آورد زیرا او بر هر کاری تواناست.

در اخبار بسیاری از طرق شیعه آمده که این آیه درباره اصحاب حضرت مهدی(عج) نازلشده و این از باب جری و انطباق است. 3 بیان جمع آوری مردم بی شمار در مدت بسیار کوتاهاختصاص به روز قیامت ندارد، بلکه در زمان قیام امام زمان(عج) نیز خداوند مردم را به سرعتو به صورت غیر عادی، کنار آن حضرت گرد می آورد.

از امام رضا علیه السلام نقل شده است که فرمود:

وَ ذلِکَ وَاللّهِ اَنْ لَوْ قامَ قائِمُنا یَجْمَعُ اللّه جمیعَ شیعَتُنا مِنْ جَمیعِ الْبُلْدانِ. 4

به خدا سوگند هنگامی که مهدی (عج ) قیام کند خداوند پیروان ما را از تمام شهرها گرد اوجمع می کند.

حکومت جهانی مهدیعج، ناصر مکارم شیرازی، ص 113-

مجمع البیان، ج 7، ص 106-

ترجمه المیزان، ج 1، ص 502-

نور الثقلین، ج 1، ص 140 به نقل از تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 426-

مربیان » تابستان 1389 - شماره 36 (صفحه 37)

بدون شک این تفسیر از مفاهیم بطون آیه است چرا که می دانیم طبق روایات، آیات قرآن گاه معانی متعددی دارند که یک معنی ظاهر و آشکار است و معانی دیگر درونی و به اصطلاح بطن آیه است که جز پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام و اولیای خاص خدا از آن آگاه نیستند.

امام باقر علیه السلام فرمود:

«أینَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جمیعاً» یعنی اَصْحابُ الْقائم الثلاثمائة والبضعة عشر رجلاً وَ هُمْواللّه الامة المعدودة یجتمعُونَ وَاللّه فی ساعةٍ واحدةٍ قزع کقزع الخریف. 1

مقصود اصحاب و یاران خاصّ امام قائم(عج) هستند که سیصد و سیزده نفرند. به خدا قسممنظور از «امت معدوده» آنها هستند. به خدا سوگند آنان در یک ساعت همگی جمع می شوندهمچون پاره های ابر پاییزی که بر اثر تندباد، جمع و متراکم می گردند.

5- آیه حیات

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّه یحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. (حدید: 17)

بدانید که خدا زمین را پس از مرگش، زنده می گرداند به راستی آیات خود را برای شما روشنگردانیدیم باشد که بیندیشید.

مرگ و حیات، بر دو نوع است مادّی و ظاهری همانند زمین و جهان طبیعت که به وسیلهآب، حیات مجدّد می یابد و مرگ و حیات معنوی بسان مردن دل ها که به وسیله معارف وعلوم دینی و تربیتی، از نو زنده می شود. گاهی جامعه نیز کاملاً می میرد در حدّی که با تذکار وگفتار و موعظه و نصیحت زنده نمی شود. باید نفس قدسی مسیحا دم آن عصر، امت را زندهکند و آن جز وجود مقدس حجة بن الحسن المهدی(عج) نیست. به همین جهت قرآن کریم، امام زمان(عج) را مایه و آب حیات جهان و حیات بخش کره زمین معرفی می کند. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه می فرماید:

لیس یُحییها بِالقَطْرِ وَ لکن یبعث اللهُ رِجالاً فیحبّونَ العدل فتحیی الارض لاِِحْیاء العدلِولاقامة الحَدِّ فیه انفع فی الارض من القَطْرِ اربعین صَباحاً. 2

منظور (فقط) این نیست که زمین های خشک را با بارانهای پربرکت زنده می کند، بلکه منظوراین است که خداوند مردانی (بزرگ و مخلص و بلند همّت) مبعوث می کند، که آنها عدالت رادر جهان زنده می کنند و زمین بر اثر زنده شدن عدالت احیا می گردد و بدون شک اقامه و اجرایحدود و تعزیرات بر روی زمین، پُرمنفعت تر است از این که چهل شبانه روز بر آن باران بیارد.

این مقوله در برخی از روایات نیز به صورت تشبیه و تفسیر باطنی نقل شده است چنانکهامام باقر علیه السلام فرمود:

تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 140.

وسائل الشیعه، ج 18، ص 308-

مربیان » تابستان 1389 - شماره 36 (صفحه 38)

یحییها اللّه (عزوجل) بالقائم بعد موتها یعنی کفر اهلها والکافر میّت. 1

(مقصود این است که) خداوند متعال، به وسیله قائم علیه السلام زمین مرده را بعد از مرگ یعنی پس ازکافر شدن اهل آن زنده می کند.

پس معرفت امام عصر(عج) مایه حیات قلوب انسانها و بازیابی بشر به عرصه حیات معقولو انسانی است که ثمره اش معنوی و انسانی و هجرت از طبیعت به فراطبیعت و از سجن دنیا بهخُلد آخرت است. 2

قرآن کریم غیبت امام زمان را در قالب تمثیل «فرود رفتن آب» در زمین تبیین می کند:

قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْراً فَمَن یَأْتِیکُم بِمَاءٍ مَعِینٍ. (ملک: 30)

بگو به من خبر دهید اگر آب شما به زمین فرود رود، چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد.

در روایاتی که از ائمه اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده این آیه به غیبت حضرت مهدی علیه السلام و عدلجهان گستر او تفسیر شده است. امام باقر علیه السلام فرمود:

«این آیه درباره امامی نازل شده است که قیام به عدل می کند. قرآن می گوید: اگر امام شما پنهانگردد و نمی دانید کجاست؟ چه کسی برای شما امامی می فرستد که اخبار آسمانها و زمین و حلال وحرام خدا را برای شما شرح دهد. سپس فرمود: هنوز تأویل این آیه نیامده و سرانجام خواهد آمد.3

پی نوشتها:

کمال الدین، ج 2، ص 385-

امام مهدی موجود موعود، ص 118-

تفسیر نمونه، ج 24، ص 359-

یا مهدی روحی فداک

             التماس دعا